Πριν από τον Δ΄ αιώνα η εορτή των Χριστουγέννων συνέπιπτε με την εορτή των Θεοφανείων. Έτσι εξηγείται στην εικόνα η ακτινοβολία του "τρισηλίου φωτός", η κρυφή εκδήλωση της Αγίας Τριάδος, που λούζει διακριτικά με όλο το φως της, την εικόνα της Γεννήσεως. Εορτή των φώτων, το Πάσχα της Γεννήσεως σε σχέση με το Πάσχα της Αναστάσεως.
Χωρίς να θέλουμε να εκφέρουμε κρίσεις, εδώ φαίνεται άλλη μια φορά η διαφορά ορισμένων παραδόσεων. Στη Δύση, κάτω από την φραγκισκανική επίδραση, τα Χριστούγεννα παίρνουν ένα χαρακτήρα πιό γραφικό υπό την λαϊκή μορφή της φάτνης. Η ευσέβεια συγκινείται και αναχωρεί από την ανθρώπινη πλευρά του μυστηρίου: τον Ιησού βρέφος, τη Μητέρα του Μαρία και τον Ιωσήφ τον Ξυλουργό. Είναι η εορτή εσωτερική, της Αγίας Οικογένειας, πολύ διαδεδομένη στη Δύση και άγνωστη στην αγιογραφία μας, ο Άνθρωπος - Θεός περισσότερο, από τον Θεό - Άνθρωπο.
Στην Ελληνική αγιογραφία διϋλίζεται αυστηρά κάθε συγκινητικότητα και με σχεδόν αυστηρή κλίση, στην δογματική παράδοση. Το φώς της εικόνας τοποθετείται σε σημείο προοπτικής, για να κατευθύνει όλη τη σύνθεση. Η μοναδική ακτίνα, που εξέρχεται από το τρίγωνο ψηλά σημαίνει τη μία ουσία του Θεού, αλλά βγαίνοντας από το άστρο, χωρίζεται σε τρείς λάμψεις για να προσδιορίσει τη συμμετοχή των τριών προσώπων στην οικονομία της σωτηρίας. Οι ακτίνες διαχωρίζονται μετά το σύμβολο του Σταυρού, εδώ μας θυμίζει τό περιστέρι (Αγ. Πνεύμα), στην Βάπτιση. Ο σταυρός, "η κρίσις της κρίσεως". (Μάξιμος Ομολογητής) θέλει να πεί ότι η σκέψη μας είναι σταυρωμένη, κτυπημένη από αδυναμία εμπρός από το μυστήριο της Ενσαρκώσεως. "Μυστήριον μέγα ορώ και παράδοξο" κατά τον υμνογράφο. Η εικόνα περιέχει πιά τα Θεοφάνεια, τό Πάσχα και την Πεντηκοστή, όπως λέγει και ο ιερός Χρυσόστομος. Αυτό που ο Αδάμ δεν ήταν ικανός να πετύχει ανυψώνοντας τον εαυτό του, ο Θεός το πραγματοποιεί στη θέση του κατεβαίνοντας. Στην εωσφορική επιθυμία του θείου, ο Θεός απαντά γενναία με το δώρο της Θεώσεως του ανθρώπου. "επι γης κατήλθες ίνα σώσης τον Αδάμ, μέχρις Άδου ζητών"
Το φώς αναγγέλλει την αυγή και περνά στο λαμπρό μεσημέρι "ανατολής εξ ύψους επιφάναι τοις εν σκότει και σκιά θανάτου καθημένοις" (Λουκ.1,78-79). Η ευθυμία καθορίζεται όλο και περισσότερο. Άγγελοι άνθρωποι και κάθε δημιούργημα σκιρτάνε από χαρά.
Ο Ρωμανός Μελωδός (Πρίγκηπας των Μελωδών κατά τους Δυτικούς, πολύ λίγο γνωστός στους Έλληνες - θα τον γνωρίσουμε στους υμνογράφους), στο Κοντάκιο της εορτής μεταθέτει ποιητικά τη διήγηση του Ευαγγελίου και εμπνέει το λειτουργικό θέμα της εικόνας. Η παρθένος φέρει στον κόσμο τον Υπερούσιο και η γη προσφέρει ένα σπήλαιο στον Απρόσιτο. Οι Άγγελοι ψάλλουν την δόξα Του με τους ποιμένες, οι μάγοι οδεύουν με το άστρο, γιατί Αυτός γεννήθηκε μικρό παιδί, ο Θεός ο πρό των αιώνων.
Το σκοτεινό σπήλαιο είναι ο άδης. Ο Χριστός τοποθετεί μυστικά τη γέννησή του στο βάθος του χάσματος όπου το κακό ζεί, στην τελευταία του πυκνότητα. Ο Χριστός γεννήθηκε στη σκιά του θανάτου, η γέννηση κλίνει του ουρανούς μέχρι τον Άδη, εμείς βλέπουμε τον ξαπλωμένο Χριστό στην φάτνη, που νίκησε το "φίδι" και έδωσε την ειρήνη στον κόσμο. Είμαστε μακρυά από την εικόνα του ειδυλλιακού μικρού παιδιού. Το σύμβολο με την εικόνα του Σταυρού σε σχέση με τα σπάργανα του βρέφους που έχουν ακριβώς την μορφή των νεκρικών ταινιών, μας δείχνει την εικόνα της Αναστάσεως. "Υπνοί η ζωή, ο Άδης τρέμει". Ο σπαργανωμένος Χριστός λύνει τις αλυσίδες που είναι ισχυρά δεμένες με την αμαρτία. Τα νεκρικά οθόνια, προφητεύουν το θάνατο που νικήθηκε από το θάνατο. Από τώρα οι μάγοι, όπως το υπαγορεύουν τα κείμενα, εικονίζουν τις μυροφόρες γυναίκες. "Δόκιμο χρυσό, ως Βασιλέα των αιώνων, λίβανον ως Θεό των όλων, σμύρνα ως τριήμερον νεκρόν στόν Αθάνατο". Το βρέφος βρίσκεται στο σωστό ύψος και είναι η κλασσική διάσταση του Σταυρού μέσα από αυτή τη γεωμετρική αναλογία, στο κέντρο όπου διασταυρώνονται οι κεραίες του. Το ξαπλωμένο βρέφος στο σπήλαιο, είναι πιά η κάθοδος του Λόγου στον Άδη. Το φώς λάμπει στα σκοτάδια, στα καταχθόνια. Ο Θεός μέσα στην ιστορία. Η πιό αγωνιώδης συνύπαρξη Φωτός και και σκότους. Θεού και Σατανά. Αλλά και ο Ήλιος που διασκορπίζει παντοτινά τα σκοτάδια του θανάτου...
Η παρουσία του βοδιού και του όνου δίπλα στη φάτνη, παραπέμπει στον Ησαϊα "το βόδι και ο όνος γνώρισαν την φάτνη του κυρίου, ο Ισραήλ δε και ο λαός, δεν με γνώρισαν" (Ησ.1,3).
Ο ποιμένας μας θυμίζει τον Ποιμένα - Μεσσία, που καλεί ένα προς ένα τα λογικά πρόβατα, για να τα βγάλει έξω από την ποίμνη - άδη - θάνατο, για να δώσει ζωή σ΄ αυτά. Δεν είναι μόνο αυτός που επιτηρεί και οδηγεί, αλλά αυτός που μας βγάζει από το θάνατο, στη ζωή. Ο Αμνός της Βηθλεέμ είναι πιά ο Ευχαριστιακός Αμνός. Ο ιερέας στην Αγία πρόθεση πάνω στον αστερίσκο - άστρο της Βηθλεέμ - τοποθετεί "το εσφαγμένο Αρνίο" και λέγει: "Ιδού αστήρ, που είδαν στην ανατολή, οδήγησε αυτούς, μέχρι που στάθηκε πάνω στο παιδί" (Ματθ.2,9).
Εξω από το σπήλαιο, ντυμένη με βασιλική πορφύρα, είναι η Βασίλισσα - Θεοτόκος. Χάνεται στην θεωρία του Ευαγγελίου της σωτηρίας. Μας δέχεται όλους, προσεύχεται για όλους. Ομολογεί τη γέννηση του παιδιού της. Ταυτόχρονα παρουσιάζεται η ίδια της η αξία. Η Ενσάρκωση δεν υπήρξε μόνο το έργο του Θεού, αλλά το έργο της θελήσεως και της πίστεως της Παρθένου. Χωρίς τη συγκατάθεση της Υπεραγίας θα ήταν απραγματοποίητο το σχέδιο της σωτηρίας μας. Νέα Εύα, Μητέρα όλων των ζώντων, είναι για όλους, διότι έχει διατυπώσει το "γένοιτο" και γι΄ αυτό εικονίζει την Εκκλησία. Γεννώντας αντίθετα προς τους νόμους της φύσεως και παραμένοντας σφραγισμένη, φέρει στην εικόνα τρία άστρα στο κεφάλι και στους ώμους, σημείο της παρθενίας πρό, κατά και μετά τη γέννηση του Χριστού. Στην εορτή της αναπλάσεως η Παναγία είναι το πιό υπέροχο δώρο που ο άνθρωπος θα ήταν ποτέ ικανός να προσφέρει στο Θεό, όπως λέει ο υμνογράφος. "Τι σου προσφέραμε Χριστέ όταν ήρθες ως άνθρωπος... οι Άγγελοι τον ύμνον, οι ουρανοί τον αστέρα, οι μάγοι τα δώρα, οι ποιμένες το θαύμα, η γη το σπήλαιο, η έρημος την φάτνη, εμείς δε, Μητέρα Παρθένο".
Στη συνέχεια, η πλαστική κίνηση, στην εικόνα, αναχωρεί από τη μορφή που είναι τοποθετημένη στο άκρο δεξιό, τον άνθρωπο - δένδρο, πάνω από τον ποιμένα, πιό ψηλά (εσχατολογική θέση, ενώνοντας ουρανό και γη). Ο κύκλος συνεχίζεται στη σκηνή του λουτρού του βρέφους, καθισμένο στα γόνατα της μαίας Σαλώμης (από τα απόκρυφα Ευαγγέλια Ματθαίου και Ιακώβου). Η σκηνή μαρτυρεί ότι είναι αληθινά Υιός του Ανθρώπου, ταυτόχρονα και ο αναμενόμενος Μεσσίας που επί τέλους ήλθε. Το λουτρό του βρέφους προηγείται του λουτρού των Θεοφανείων.
Εδώ σε άλλες αγιογραφίες παρεμβάλλεται ο προφήτης Ησαϊας με ένα τόμο στο χέρι του, που παραπέμπει στις προφητείες. Στη συνέχεια υπάρχει ο κορμός του δένδρου με τον χλοερό βλαστό, συμβολικό δένδρο, "εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί, και άνθος αναβήσεται και αναπαύσεται επ΄ αυτού πνεύμα Θεού" (Ησ.11.1-2).
Στην αριστερή πλευρά της εικόνας, παριστάνεται ο Ιωσήφ βυθισμένος σ΄ ένα μεγάλο συλλογισμό. Βλέπει ότι δεν είναι ο πατέρας του βρέφους. Μπροστά του παριστάνεται ο διάβολος μετασχηματισμένος στον ποιμένα Θύρσο. (Τα απόκρυφα αναφέρουν τον πειραστικό λόγο του) και του βάζει άσχημες σκέψεις. Η ράβδος του, ξερή, είναι κυρτωμένη, συντριμμένη η δύναμή του, δεν μπορεί πλέον να παράγει φυλλώματα. Ένας γέρος, που δεν μπορεί πλέον να αποκτήσει παιδιά και από το άλλο μέρος μια παρθένος δεν μπορεί να γεννήσει, αλλά η ράβδος αμέσως ανθίζει. Εδώ δηλώνεται το παγκόσμιο δράμα ανά τους αιώνες. Ο ποιμένας - πειραστής βεβαιώνει ότι δεν υπάρχουν άλλοι κόσμοι από τον ορατό και άρα δεν υπάρχει κανένα άλλο μέσο γεννήσεως από το φυσικό. Στο πρόσωπο του απελπισμένου Ιωσήφ εκφράζεται η αγωνία του ειλικρινούς αθεϊσμού, να πιστεύσει. Σε κάποιες άλλες εικόνες η Παναγία τον κοιτάζει με απέραντη συμπάθεια.
Πάνω αριστερά βλέπουμε τους μάγους, των οποίων τα άλογα είναι αξιοσημείωτα από ελαφρότητα και ζωή. Η θεία Φιλανθρωπία δέχεται τους σοφούς όλων των χρόνων και Εθνών. Εάν οι καλύτεροι είναι οι προφήτες και άλλοι εκτός του Ισραήλ σοφοί, κάπτουν τα γόνατα στη στάση προσκυνήσεως, προ του Θείου βρέφους.
Τέλος, οι Άγγελοι αριστερά είναι γυρισμένοι προς τα άνω, προς την Πηγή του Φωτός, σε ακατάπαυστο ύμνο στο Θεό. Ο δε Άγγελος προς τα δεξιά κλίνει προς τον άνθρωπο σε αγγελική τρυφερότητα προστασίας, σε ακατάπαυστη αγρύπνια μαζί μας.
Χριστός γεννάται, ας τον δοξάσουμε, Χριστός κατεβαίνει από τους ουρανούς, ας τον προϋπαντήσουμε. Χριστός είναι πάνω στη γη, επαινέστε Τον. Ψάλλατε τον Κύριο, όλη η γη και στη χαρά σας, λαοί, γιορτάστε Τον.
______________________
Αποσπάσματα απο το Βιβλίο "Η τέχνη της εικόνας" Θεολογία της ωραιότητος. Παύλου Ευδοκίμωφ. Εκδόσεις Π.ΠΟΥΡΝΑΡΑ- Θεσ/κη 1980.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου